Đổi mới quan niệm văn xuôi từ sự dịch chuyển điểm nhìn nghệ thuật qua Chiếc thuyền ngoài xa - Nguyễn Minh Châu
Đề văn trong đề thi HSG năm 2021 tỉnh Vĩnh Phúc
Có ý kiến cho rằng: “Sự trần thuật từ nhiều điểm nhìn là bằng chứng quan trọng về đổi mới quan niệm văn xuôi”
(Tài liệu chuyên văn,
Đỗ Ngọc Thống chủ biên)
Bằng trải nghiệm văn học giai đoạn sau 1975, anh chị hãy bình luận ý kiến trên.
Bài làm
Trần thuật là phương di
Tại sao nói “Sự trần thuật từ nhiều điểm nhìn là bằng chứng
quan trọng về đổi mới quan niệm văn xuôi”?
Trước 1975, Chủ thể trần thuật ngôi thứ ba hay ngôi thứ nhất
theo điểm nhìn bên trong hay bên ngoài thì đều tập trung thể hiện tâm lí nhân vật,
cuộc đời nhân vật để người đọc đồng cảm với số phận nhân vật ấy. Người kể chuyện
trong văn xuôi Việt Nam từ 1945 - 1975 thường đồng nhất cái nhìn của mình với
chân lí. Đó là cái nhìn “toàn tri”, được bảo đảm bằng kinh nghiệm của cộng đồng.
Trước 1975, điểm nhìn trần thuật của NMC theo xu hướng hướng
ngoại từ cái chung đến cái cao cả, điểm nhìn của ông từ đầu đến cuối tác phẩm
chủ để trần thuật vừa là người dẫn truyện vừa là người hướng đạo cho độc giả,
giọng văn sử thi trang nghiêm, ngợi ca với hình ảnh tráng lệ hào hùng đã trở
thành chủ âm, nhân vật trung tâm thì bao giờ cũng ở ngôi thứ ba. Đó là lí do
khiến cho hình tượng người kể chuyện bao trùm lên tất cả, thay mặt cho tất cả,
nói tiếng nói của tất cả. Ngòi bút của ông cũng chạm vào được nỗi đau số phận gợi
trắc ẩn con người nhưng phần lớn không đi sâu vào ngõ ngách con người. Tiêu biểu như “Mảnh trăng cuối rừng”, nhân vật
mà NMC xây dựng vẫn mang chất sử thi, biểu tượng cho cái đẹp trong tâm hồn con
người Việt Nam, điểm nhìn của tác giả hướng bạn đọc đến cái cao cả, tình yêu cá
nhân lu mờ trước tình yêu đất nước.
Tới sau 1975 khi quan niệm về hiện thực và con người có sự
thay đổi thì điểm nhìn trần thuật trong tác phẩm ông cũng có sự thay đổi. Xuất
phát từ quan điểm lấy con người làm đối tượng phản ánh, NMC từng bước chuyển từ
quan điểm trần thuật sử thi sang góc độ đời tư – thế sự. “Có bao nhiêu cái đầu
thì có bấy nhiêu cách suy nghĩ, có bao nhiêu trái tim thì có bấy nhiêu cách yêu
thương” (L.Tôn xtôi), câu nói đậm chất nhân bản soi sáng cho quan điểm trần thuật
mới của NMC. Ở truyện ngắn NMC sau 1975, nhân vật có nhiều điểm nhìn trong các
mối quan hệ khác nhau, các hoàn cảnh khác nhau để tìm ra cốt lõi bên trong, cả
ánh sáng và bóng tối, ….
Trong Chiếc thuyền
ngoài xa, tác giả đã luân phiên, lồng ghép điểm nhìn trần thuật - đây là hiện
tượng tác phẩm không mặc định ở một điểm nhìn mà luôn đan xen, dịch chuyển từ
điểm nhìn này sang điểm nhìn khác. Nhiều nhân vật trong tác phẩm luân phiên
nhau đóng vai trò người kể chuyện, và từng nhân vật ấy bày tỏ cách nhìn riêng của
mình về hiện thực. Cũng có khi, cùng lúc tồn tại nhiều điểm nhìn, các điểm nhìn
chồng lên nhau, đan chéo, móc nối với nhau để mở ra cho người đọc những khám
phá mới về đối tượng. Điều này tạo nên tính phức điệu, đa âm cho câu chuyện và
tác phẩm văn xuôi trở thành một cấu trúc đa tầng, cùng lúc vang lên nhiều tiếng
nói khác nhau. Trước số phận cơ cực, bất hạnh của người đàn bà trong truyện Chiếc
thuyền ngoài xa, Nguyễn Minh Châu để cho nhiều điểm nhìn cùng soi rọi vào: cái
nhìn trẻ thơ, non nớt của đứa con trai kết án ông bố tàn bạo, và thề sẽ giết
ông ta để bảo vệ mẹ. Nhưng con chị thì hiểu biết hơn, vừa khóc lóc vừa can ngăn
em. Nhà nhiếp ảnh thì sẵn sàng “giữa đường dẫu thấy bất bằng mà tha”. Viên thẩm
phán thì khăng khăng: ly hôn là giải pháp đúng đắn nhất. Nhưng người đàn bà, kẻ
hứng chịu những trận đòn roi tàn nhẫn và phi lý của chồng lại nhìn nhận khác hẳn:
bà hiểu chồng, thương con, hiểu tình cảnh nan giải của gia đình mình; biết mình
phải nhẫn nhục, cam chịu để bầy con đông đúc khỏi chết đói. Bi kịch của mẹ con
bà không dễ dàng giải quyết được nếu chỉ trông cậy vào thiện chí cá nhân. Người
đàn bà ấy có cái trí khôn của đời sống. Bà ta không ảo tưởng: “Lòng các chú tốt,
nhưng các chú đâu có hiểu được người làm ăn lam lũ, khó nhọc…”. Rõ ràng, nhân vật
người đàn bà hiện diện trước ống kính “vạn hoa” của tác phẩm. Và bạn đọc không
dễ dàng phán xét đơn giản đúng - sai từ một phía, mà phải thận trọng cân nhắc từ
nhiều phía để cắt nghĩa sao cho thấu tình đạt lí. Người đàn bà ấy vừa đáng giận
lại vừa đáng thương. Phía sau gương mặt xấu xí của bà ta là vẻ đẹp ẩn khuất
trong tâm hồn, vẻ đẹp của mẫu tính: dám hy sinh và chịu trách nhiệm trước đàn
con của mình.
Lồng ghép điểm nhìn trần thuật để làm mới kĩ thuật tự sự., trong
tác phẩm có sự tương tác giữa điểm nhìn của người kể chuyện với một hoặc nhiều nhân
vật, tạo ra sự hoà phối, đan xen, phức hợp của nhiều kinh nghiệm, nhiều luồng
tư tưởng, có khi cùng chiều, có khi đối nghịch. Hẳn rằng viên thẩm phán và người
nghệ sĩ tên Phùng đại diện cho một cách nhìn, họ với cái nhìn chính nghĩa, muốn
tìm cái đẹp và xóa sổ những thứ xấu xa còn tồn tại. Vậy nhưng ở quan điểm của
người phụ nữ, việc chịu đựng cơn đòn mà đàn con đủ ăn vẫn còn may mắn, tốt đẹp
hơn nhiều so với việc chấm dứt bạo hành mà mất đi trụ cột, mất đi kinh tế.
Trong lời nói của người đàn bà còn hé lộ bản tính người chồng mình không ác, chẳng
qua do quá khổ, lại không nỡ bỏ vợ con đi 1 mình, đành trút cái sự khổ lên người
vợ để giải tỏa. Trong một khung cảnh đẹp, một bức ảnh đầy nghệ thuật, ta dám chắc
rằng nó không có câu chuyện riêng của nó? Sau một sự việc mà ta nhận định mình
đúng trăm phần trăm liệu có điều gì uẩn khúc. Đặc biệt khi NMC cố miêu tả hình
dáng bên ngoài của người đàn ông mặc đồ lính Ngụy – trước nay vẫn bị coi là những
kẻ phản quốc, những kẻ xấu, liệu họ có xấu xa hoàn toàn. Cần phải nhìn nhận mọi
thứ tòan diện nhất trước khi đưa ra phán xét cuối cùng có lẽ là thông điệp mà
NMC gửi gắm.
Có thể thấy, xu hướng vận động của điểm nhìn trần thuật
trong văn xuôi Việt Nam sau 1975 là không ngừng gia tăng điểm nhìn cá thể, và
đa dạng hóa điểm nhìn trần thuật. Trước áp lực cạnh tranh từ các phương tiện giải
trí - truyền thông, lối sống và nhịp độ sống của thời đại kỹ trị… buộc người viết
văn phải nỗ lực kiếm tìm hình thức mới cho văn xuôi Việt Nam đương đại. Dường
như nhà văn hôm nay đang cố gắng đi tìm câu trả lời cho câu hỏi: Có thể viết
văn như thế nào? Khi tái hiện hiện thực đời sống, nhiều nhà văn có xu hướng vượt
khỏi mô hình trần thuật quen thuộc, xác lập mối quan hệ mới giữa văn chương với
hiện thực, giữa nhà văn với bạn đọc để tạo ra những kinh nghiệm đọc mới. Đa dạng
hóa điểm nhìn, phá vỡ cái nhìn toàn tri; văn xuôi đương đại tìm đến những điểm
nhìn mang rõ dấu ấn cá nhân, cá thể. Văn học của điểm nhìn nhìn trần thuật như
vậy đúng là không dễ đọc với mọi độc giả, đặc biệt là những độc giả yêu thích sự
mực thước, hiền lành.
Trường hợp của NMC và Chiếc thuyền ngoài xa là một minh chứng
rõ nét cho việc đổi mới quan niệm văn xuôi qua việc gia tăng điểm nhìn trần thuật,
xu hướng nhạt dần điểm nhìn đại diện cộng đồng, gia tăng điểm nhìn cá thể hoá để
đi sâu vào đời sống từng cá thể , đa dạng hóa cuộc sống này một cách chính xác
nhất. Không nói tới văn học, việc mỗi cá nhân trong thế kỉ 21 cũng nên tự đổi mới
điểm nhìn của chính mình, thay vì non nớt nhìn cuộc đời một chiều, ta cần nhìn ở
nhiều góc độ, tăng cường tri thức để có cái nhìn đúng đắn nhất về mỗi con người,
mỗi sự việc. Sự đổi mới quan điểm văn học từ điểm nhìn trần thuật chính là xu
hướng xã hội đúng đắn và quan trọng.
Nhận xét
Đăng nhận xét